door Martijn Siemes
Mindmapping in het VO
Mindmapping is een toverwoord binnen onderwijsland. Het zou de lessen interessanter maken, het leren makkelijker en alles in en om school zou leuker, beter, sneller en effectiever worden. Zoals bij alle tovenarij moet je ook deze succesverhalen direct wantrouwen. Veel docenten gaan vol goede moed met mindmapping aan de slag …
Ze hebben een boekje gelezen, een workshop gevolgd of uitleg gekregen van een collega. Mindmapping lijkt ook verdacht eenvoudig en het is verleidelijk om te denken dat je met een paar trefwoorden, cirkeltjes, lijntjes en veel enthousiasme een heel eind komt. Helaas lopen dergelijke mindmapsessies bijna altijd uit op een teleurstelling. De leerlingen haken af, de docent krijgt niet de respons die hij verwacht en de school legt mindmapping op een hoge stoffige plank en kijkt er niet meer naar om.
Dat is eeuwig zonde. Want mindmapping is misschien geen tovenarij, het is wel degelijk een adequaat stukje gereedschap dat heel handig toegepast kan worden binnen het onderwijs. Het vereist echter wel wat voorbereiding, oefening, handigheid en doorzettingsvermogen. Mindmapping is een hamer, informatie is een spijker en de leerling is een stuk hout. Hoe simpel timmeren ook lijkt, als je niet oplet en je niet concentreert sla je de spijker krom, deuken in het hout of je bezeert jezelf.
In dit artikel gaan we niet alleen kijken naar wat mindmapping precies is, maar wat je er daadwerkelijk mee kunt in het voortgezet onderwijs. Naar aanleiding van de boeken die ik gelezen en met name de gesprekken die ik gevoerd heb met docenten, heb ik een lijst samengesteld met de 10 meest essentiële valkuilen én hulpmiddelen bilder aus icloud auf iphone herunterladen. Van de schier oneindige mogelijkheden van mindmapping in het dagelijks leven, in het werk of bij het leren, concentreert dit artikel zich voornamelijk op mindmapping in het onderwijs als activerende lesvorm.
Mindmappen in het kort
Mindmapping is zeker geen nieuwe techniek, het bestaat al sinds de oude Grieken en het wordt ook al honderden jaren in het onderwijs gebruikt. Niet veel mensen realiseren zich dat een ouderwetse schoolplaat al een vorm van mindmappen is: het is een visualisering van een concept met daaromheen allerlei kenmerken, bedoeld om het onderwijs visueel te ondersteunen. Een goede schoolplaat toont verbanden aan en weet op die manier het thema uit te diepen.
Een goede schoolplaat is opgebouwd als een mindmap.
Een Nederlandse vertaling van mindmappen is er nog niet. Letterlijk vertaald zou het er op neerkomen dat het brein in kaart wordt gebracht. Wat brengen we dan bij mindmapping in kaart? De hersenen hebben vijf belangrijke functies:
- Ontvangen
De hersenen ontvangen doormiddel van de prikkeling van diverse zintuigen informatie.
- Opslaan
De hersenen slaan deze informatie op en je zou het terug moeten kunnen vinden.
- Analyseren
De hersenen herkennen en organiseren zelf de binnenkomende informatie op een dusdanige manier dat het een logisch patroon vormt met de al aanwezige informatie.
- Beheersen
De indeling en de toegankelijkheid van de informatie wordt beheerst door de hersenen, maar is afhankelijk van het karakter, de gezondheid en de omgeving van een persoon herunterladen.
- Verwerken
De informatie wordt door de hersenen verwerkt en dat leidt tot gedachten, gesprekken, handelingen en allerlei andere vormen van creatieve uitingen.
Je brengt de informatie op zo’n manier in kaart opdat de bovenstaande functies optimaal werken en elkaar versterken.
Mindmappen van Tony Buzan
De laatste twee decennia is de term mindmappen in opkomst dankzij de populaire schrijver Tony Buzan. Hij heeft verschillende boekjes geschreven met daarin een heldere uiteenzetting van wat mindmapping precies met de hersenen van de mens doet. Simpel gezegd komt het er op neer dat het brein op verschillende manieren geprikkeld moet worden om informatie efficiënt op te slaan en later te verwerken. Een beeld zegt meer dan duizend woorden is een tegeltjeswaarheid die bij dit proces past. Wanneer je iets moet onthouden, gebruik dan beelden die aansluiten op andere prikkels; het woord aardbei zegt minder dan een combinatie van woord, beeld, geur en substantie van een aardbei. Een goede mindmap laat de mindmapper de informatie zintuiglijk beleven.
Tony Buzan – Mindmapping
Mindmappen als aantekeningentechniek
Buzan ziet mindmappen daarom als de ideale manier van aantekeningen maken. De klassieke vorm, waarbij je in volledige zinnen het gezegde probeert samen te vatten voldoet niet, omdat je heel veel woorden gebruikt die je hersenen niet nodig hebben om de informatie te verwerken. De informatie moet dus omgezet worden in sleutelwoorden en, beter nog, in sleutelafbeeldingen. Deze woorden of beelden moeten zorgvuldig gekozen worden zodat ze herinneringen oproepen, andere zintuigen prikkelen en dat je je er bijna een fysieke voorstelling van kan maken. Gebruik bijvoorbeeld niet het sleutelwoord feest, maar specificeer naar bijvoorbeeld kermis en de herinneringen en beelden die je er bij hebt komen al in je op herunterladen. Gebruik een afbeelding van een draaimolen of een suikerspin en visueel ingestelde mensen kunnen de kermis al bijna voelen en ruiken.
Dit sleutelwoord of deze sleutelafbeelding komt in het midden te staan van de mindmap. Door middel van vrije associatie worden er vervolgens kernwoorden en/of beelden omheen gegroepeerd. Allemaal moet het in verbinding staan met het sleutelwoord. Gebruik kleuren en visuelere vormen om de gedachten weer te geven. Verbind de begrippen die met elkaar samenhangen.
Tony Buzan benadrukt misschien te weinig dat niet iedereen visueel is ingesteld. Daarnaast heeft niet iedereen de tijd, het geduld of de creativiteit om eerst het fenomeen mindmappen onder de knie te krijgen en dáárna de informatie te bestuderen. Uit onderzoek blijkt dat leerlingen de prioriteit geven aan het leren van de lesstof en geen extra tijd willen besteden aan een leertechniek die misschien niet zo geschikt is voor hen.
In het onderwijs is mindmappen als aantekeningentechniek natuurlijk wel heel interessant, maar het is voor een leerling te persoonlijk om het direct breed in te zetten. Als het als techniek is aangeleerd vanaf de basisschool is het natuurlijk heel handig, maar als een leerling in het VO op zijn veertiende pas met de techniek wordt geconfronteerd, heeft hij al lang andere dingen aan zijn hoofd. Dit artikel zal zich dan ook voornamelijk richten op mindmappen als activerende lesvorm.
Mindmappen als activerende lesvorm
Dit artikel met de tips die zodadelijk volgen is mede tot stand gekomen door een aantal gesprekken die ik gevoerd heb met docenten die les geven in het zogenoemde tweetalig onderwijs (tto). Een belangrijk kenmerk van tto-docenten is dat zij veel aandacht geven aan activerende lesvormen. Ze zien zichzelf liever ín de klas dan vóór de klas. De leerlingen hoeven niet braaf te zitten, er wordt actie van hen verwacht. Ze werken in projecten, geven presentaties en visualiseren hun bevindingen. Mindmapping is hier dan ook een bijzonder populair hulpmiddel. Klassikaal worden mindmaps gemaakt om:
- De gezamenlijke voorkennis te achterhalen
- Een onderwerp verder uit te diepen
- Een project in te richten, planning te maken, te inventariseren
De 10 do’s en don’ts van het mindmappen
- Bereid je goed voor
Het probleem met mindmapping is dat het zo eenvoudig lijkt. Daarnaast wordt mindmappen op verschillende manieren uitgelegd. Dit komt omdat het populair is in verschillende bedrijfstakken, met ieder een andere kijk op mindmappen. Je moet goed zoeken naar materiaal dat specifiek geschikt is voor onderwijs. Een goede voorbereiding begint met studie. Lees een boek van Tony Buzan en ga voor jezelf aan de slag. Je kunt natuurlijk ook bij een collega kijken die al ervaring heeft met mindmappen. Het beste is natuurlijk om voorgaande te combineren met een cursus.
- Bekijk je vak visueel
Hoe verbeeld je het klimaatsysteem van Köppen? Kun je een foto bedenken die het principe vrijheid van meningsuiting symboliseert? Mindmappen dwingt je om met andere ogen te kijken naar je vak. Maar die zachte dwang werkt heel goed. Het geeft je namelijk de kans om de passie die je voelt voor je vak op meerdere manieren te communiceren dan alleen maar via droge tekst. Betrek je passie er dus in. Bedenk bijvoorbeeld waarom je ooit voor dit vak koos om te studeren of waarom je er voor koos om er les in te geven. Zo zie je hoe mindmappen alomvattend is in het lesgevingsproces, je stapt (voor een deel) af van de tekst en je kijkt voorbij de reguliere lesstof.
Probeer een treffend beeld te vinden
voor het onderwerp dat je gaat behandelen.
- Wees creatief
Op internet vind je heel veel informatie over mindmappen, maar niet alles komt overeen met de intentie van mindmappen. Zie bijvoorbeeld dit filmpje van hoe het niet moet:
* de mindmapper gebruikt geen kleuren of beelden en de hersenen worden dan maar voor de helft gebruikt
* de mindmapper brengt geen structuur aan in zijn gedachten
* als deze mindmap op een ander moment weer bekeken wordt, dan is het gewoon een brij van woorden.
Gelukkig zijn er ook voorbeelden van hoe het wel moet, maar daar zie je meteen hoe moeilijk het eigenlijk is:
* je moet beschikken over een flinke dosis creativiteit en natuurlijke orde om een mindmap te maken
je moet situaties, onderwerpen en thema’s kunnen visualiseren
* je moet je houden aan esthetische regels, het is een geordende chaos
Natuurlijk is tot op zekere hoogte creativiteit aan te leren en de tekenkunst van de hand in het filmpje is een tikkeltje overdreven, maar er moet zeker aandacht zijn voor de verbeelding. Dit vereist dus oefening, creativiteit en doorzettingsvermogen.
- Oefen eerst (een flink aantal keren)
De beste voorbereiding is oefening. Mindmappen is binnen een kwartier uit te leggen, maar je zal eerst een aantal sessies gedaan moeten hebben om het ook in de praktijk onder de knie te krijgen. Een goede oefening is natuurlijk om het voor jezelf te doen; bijvoorbeeld om een schets te maken van je carrière, een structurering van een verbouwing bij jou thuis of in het kader van een persoonlijke cursus. Maar effectieve feedback zul je dan maar weinig ontvangen. Beter is het om te mindmappen met collega’s. Probeer als aardrijkskundedocent een groepje maatschappijleerdocenten te activeren over plaattektoniek. Op die manier kom je vanzelf de hobbels tegen die nu eenmaal horen bij het proberen van iets nieuws. Wat bij mindmappen niet onderschat moet worden is de fantasie en de kunde die je nodig moet hebben om voor jouw onderwerp of vakgebied de treffende sleutelwoorden en sleutelbeelden te bedenken. Zoals hiervoor al werd aangegeven moet de centrale term of afbeelding beelden oproepen. Daarnaast moet je woorden en gedachten van anderen kunnen visualiseren. Je hebt feedback nodig om te ontdekken of je dat allemaal hebt bereikt. Trek ook tijd uit voor het experimenteren met mindmap-programma’s. Bekijk vooral ook wat je er mee wilt. Mindmappen laat zich het eenvoudigste toepassen op een digitaal schoolbord. Zoek een programma dat bij jou past.
- Maak van leerlingen medewerkers
Mindmappen als activerende lesvorm wordt door docenten vaak gebruikt aan het begin van een thema of onderwerp. Dan wordt gekeken welke kennis er al aanwezig is bij de leerlingen. Maar pubers hebben geen achtergrond, geen fantasie en geen zin; zet een kernwoord op het digitale bord en je kunt er met de grootste moeite misschien drie associaties uittrekken. Mindmappen om voorkennis op te halen kan dus zeer frustrerend werken. Het is wel mogelijk, maar dan moet je de eerste drie punten van dit lijstje goed onder de knie hebben. Voor een beginnend mindmapper is het volgende wellicht interessant. Wat ik niet vaak gehoord heb, maar wat enkele docenten wel doen, is het geven van een achtergrond aan een leerling. Maak de leerling een professional op een bepaald onderwerp en laat hem of haar een mindmapsessie doen met andere professionals.
*De leerling ziet dan dat hij een wezenlijke bijdrage levert aan het thema
*De leerling ziet dan duidelijker de verbanden
*De leerlingen verdiepen samen het onderwerp
Op die manier pas je mindmappen toe zoals bedrijven dat doen tijdens brainstormsessies, mensen van verschillende afdelingen met eigen expertises komen samen tot een mindmap. In de praktijk komt het er op neer dat de docent de leerlingen een bepaald hoofdstuk laat lezen of informeert over een bepaald kerndoel. Iedere leerling (of een groepje leerlingen) krijgt daarnaast een kernwoord mee uit dat hoofdstuk wat hij thuis of voor zichzelf verder moet uitdiepen.
- Selecteer leerlingen
Mindmappen is een methode die het leren makkelijker moet maken. Het is dus absoluut niet de bedoeling dat leerlingen er tegenop zien. Misschien zijn niet alle leerlingen geschikt om mee te mindmappen. Sommigen zijn gewoon (nog) niet zo sterk visueel ingesteld. Geef deze leerlingen tijd, maar begin wel met leerlingen die het idee omarmen. Later kun je steeds meer leerlingen betrekken bij deze groep. Dit werkt ook wanneer je je toelegt op projectmatige lesvormen. Je kan groepjes maken die mindmappen, die de klassieke methode hanteren of die vrij zijn in hun keuze.
- Stem de mindmapsessies af op die van je collega’s
Een veelgehoorde klacht van docenten en leerlingen is dat ze van de ene mindmapsessie in de andere rollen: Oh nee, alweer cirkels en lijntjes. Afstemmen met je collega’s is in deze noodzakelijk. Wat in dit kader leuk is om op te merken is vakoverschrijdend mindmappen. In het tweetalig onderwijs wordt veel aandacht besteed aan Europese en Internationale Ontwikkeling (EIO). Dit betekent dat in de verschillende vakken die in het Engels gegeven worden, er ook aandacht is voor internationale culturen en invalshoeken. Een simpele toepassing hiervan is om in bepaalde periodes vakoverschrijdende thema’s te behandelen. Dat bijvoorbeeld het thema Frankrijk aan bod komt en de vakken aardrijkskunde, muziek, geschiedenis en economie tegelijk dit thema opnemen in de lesstof. Aan het einde van de periode zijn dan hele interessante mindmaps samen te stellen waarin de leerling al het geleerde met elkaar in verband kan brengen op een manier die zich goed verankerd in het geheugen.
- Gebruik ICT (maar begin er niet direct mee)
Er is op het internet ontzettend veel informatie en software beschikbaar voor mindmappen. Er zijn hele handige gratis tools beschikbaar met zeer veel mogelijkheden, vooral met betrekking tot het uitwisselen van mindmaps en het werken op afstand. Helaas kennen veel van de gratis mindmaptools een andere doelgroep: managers. Let daar dus goed op. Er zijn wel diverse programma’s die specifiek zijn ontwikkeld voor het onderwijs. In 2006 heeft Joop van Schie voor deze site al een grondig onderzoek onder acht van deze programma’s verricht. Maar voordat je met mindmappen op de computer begint, kun je het beste klassiek beginnen. Met een groot vel papier, een aantal gekleurde stiften, een beetje creativiteit en veel enthousiasme. Een aantrekkelijk onderdeel van mindmappen op die manier is namelijk dat er ook fysieke beweging bij komt kijken. Zoals een van de geïnterviewde docenten zei: Laat die pubers maar lekker rondlopen, dan komt de bloedcirculatie lekker op gang en worden de hersenen wakker. Mindmappen op een digitaal schoolbord is daarom ideaal.
- Blijf openstaan voor de theorie en de techniek
Wanneer je al een tijdje bezig bent met Mindmappen, dan zul je merken dat je je eigen stijl er in vind. Je zult de nadruk leggen op bepaalde zaken en je moet er dus voor waken dat je niet vrij meer bent, maar gevangen zit in je eigengemaakte stramien. Wees dus kritisch over je eigen manier van mindmappen. Ga na een bepaalde periode weer langs bij mindmappende collega’s. Vraag om feedback van zowel collega’s als leerlingen. Probeer iedere sessie zo onbevangen mogelijk binnen te stappen.
- Laat het geen routine worden
Je zou dit een samenvattend punt kunnen noemen van de 9 voorgaande, maar het is belangrijk genoeg om te noemen. Zorg er voor dat iedere mindmapsessie die je uitvoert met een klas of een groep leerlingen anders verloopt dan de vorige. Wissel daarom bijvoorbeeld af tussen digitale mindmaps en mindmappen met grote vellen papier. Bij een LinkedIn-groep over innovatief onderwijs kwam iemand aan met het gebruiken van een volledig muur om te mindmappen met post-it’s. Een heel leuk idee dat werkt. Wanneer je met je groep goed op gang bent, kun je ook andere brainstormtechnieken toe gaan passen binnen je mindmap. Verras je leerlingen en verras jezelf met hun input.
Voor meer informatie en interessante artikelen:
Martijn Siemes werkt als freelance uitgever en projectmanager voor scholen en educatieve uitgevers. Martijn bedenkt en maakt nieuwe digitale lesmethoden voor het VO. Daarnaast organiseert hij workshops over o.a. mindmappen, digitale schoolborden, ELO’s en de toekomst van de educatieve uitgeverij. Martijn is een actieve netwerker … ontmoet hem in verschillende LinkedIn-groepen over educatie en ict.
